Í íslenskri hlutafélagalöggjöf eru ákvæði um takmarkanir á umbun til stjórnarmanna í hluta- og einkahlutafélögum, einkum þegar kemur að veitingu kauprétta að hlutum í félaginu þar sem þeir sitja í stjórn. Þó má vera að sérstök undantekning á grundvelli tekjuskattslaga kunni að hafa breytt því fyrirkomulagi hjá félögum sem falla undir skilgreininguna „nýsköpunarfyrirtæki“.

Reynslumiklir stjórnarmenn gegna oft lykilhlutverki við að móta stefnu nýsköpunar-fyrirtækja, tryggja fjármagn og byggja upp tengslanet á fyrstu stigum rekstrar. Skilvirk umbunarkerfi, svo sem kaupréttir, geta verið lykilþáttur í því að laða að slíka stjórnendur og því kann umrædd undantekning að vera vel til fundin.

Almennt um kauprétti til stjórnarmanna

Samkvæmt 79. gr. a laga um hlutafélög nr. 2/1995 („hfl.“) eiga þau félög sem ber skylda til að kjósa sér endurskoðanda samkvæmt ársreikningalögum að setja sér starfskjarastefnu varðandi laun og aðrar greiðslur til forstjóra og annarra æðstu stjórnenda, s.s. stjórnarmanna. Samskonar ákvæði er að finna í 54. gr. a laga nr. 138/1994 um einkahlutafélög.

Í umræddu lagaákvæði er tekið fram að „miða skuli við“ það grundvallaratriði að stjórnarmenn skuli ekki njóta hlutabréfa, kaup- og söluréttar, forkaupsréttar og annars konar greiðslna sem tengdar eru hlutabréfum í félaginu eða þróun verðs á hlutabréfum í félaginu.

frestun skattlagningar getur aukið hvata

Þrátt fyrir að orðalag ákvæðisins sé að mörgu leyti óskýrt, og þá helst til vegna þess að það mælir fyrir um að „miða skuli við“, verður að túlka það svo að félögum sem ber að kjósa sér endurskoðanda sé óheimilt að veita stjórnarmönnum kauprétti að hlutum í félaginu.

Þessa reglu hlutafélagalöggjafarinnar má rekja til tilmæla framkvæmdastjórnar ESB frá 14. desember 2004 (2004/913/EB) en þeim var ætlað að stuðla að slíku fyrirkomulagi hjá félögum sem skráð eru á skipulögðum markaði. Löggjafarvaldið hér á landi ákvað hins vegar að láta þetta bann ná til „fleiri hlutafélaga, svo og sambærilegra einkahlutafélaga“ eða með öðrum orðum, allra hluta- og einkahlutafélaga á þeim tíma sem bar að kjósa sér endurskoðanda (gullhúðun?).

Markmiðið með þessari reglu var að draga úr áhættusækni stjórnenda og hvetja til ákvarðana sem byggja á langtímahagsmunum frekar en skammtímaþróun hlutabréfaverðs. Það er gott og vel en getur við ákveðnar aðstæður verið hamlandi, mögulega þegar verkefnið er til dæmis það að laða að hæfa og reynslumikla stjórnarmenn sem eru óháðir viðkomandi félagi. Þá geta félög verið misjafnlega stödd varðandi greiðslu stjórnarlauna.

Sérregla í tekjuskattslögum kemur til bjargar (að hluta)?

Lausnin að hluta kann að hafa orðið til með breytingum á 9. gr. laga nr. 90/2003 um tekjuskatt en þar er að finna ákvæði sem virðist veita nýsköpunarfyrirtækjum heimild til að bjóða stjórnarmönnum kauprétti að hlutabréfum í félaginu þar sem þeir sitja í stjórn.

Með breytingu á tekjuskattslögunum nr. 69/2021 var slík heimild sérstaklega rýmkuð og skýrð. Markmiðið var sagt það að styðja við nýsköpun á Íslandi með því að hvetja hæfa stjórnarmenn til þátttöku í rekstri nýsköpunarfélaga. Með því að heimila frestaða skattlagningu vegna kauprétta var leitast við að draga úr skammtímaáhrifum og auðvelda fyrirtækjum að umbuna stjórnarmönnum með langtímaviðhorf að leiðarljósi.

Í umræddu ákvæði er beinlínis gert ráð fyrir því að stjórnarmenn í félögum, sem falla undir 3. tl. 3. gr. laga nr. 152/2009 um stuðning við nýsköpunarfyrirtæki, (nýsköpunarlögin) geti keypt hlutabréf samkvæmt kauprétti í viðkomandi félagi.

Við túlkun á samspili 79. gr. a hfl. og 9. gr. tekjuskattslaganna verður að líta til almennra lögskýringarreglna. Þar sem 9. gr. tekjuskatt-slaganna er bæði yngri regla og sérregla um tiltekin félög, má færa fyrir því rök að hún hafi forgang að því marki sem reglurnar rekast á.

Hvað þarf að hafa í huga

Til að nýta umrædda heimild tekjuskatts-laganna þurfa félög að teljast nýsköpunarfyrirtæki í skilningi 3. tl. 3. gr. nýsköpunarlaga.

Nýsköpunarfyrirtæki eru samkvæmt því ákvæði lögaðilar sem stunda rannsóknir eða þróunarstarfsemi samkvæmt nýsköpunar-lögunum. Í reglugerð nr. 758/2011 er slík starfsemi í stuttu máli skilgreind sem markviss vinna að þróun nýrrar þekkingar eða tækni, nýrra vara, ferla eða þjónustu. Allt að einu er mikilvægt að greina vel hvort viðeigandi félag sem hyggst veita kauprétti til stjórnarmanna falli undir skilgreininguna „nýsköpunarfyrirtæki“ og rétt að taka fram að enn þrengri skilgreining gildir um svokölluð „sprotafyrirtæki“ sem eru ekki til umfjöllunar hér, en í tekjuskattslögunum er jafnframt að finna sérreglu um veitingu kauprétta til stjórnarmanna í slíkum félögum.

Til að nýta heimild þurfa félög að teljast nýsköpunarfyrirtæki

Félög sem hyggjast veita stjórnarmönnum sínum kauprétti þurfa því að leggja sérstaka áherslu á það að ganga úr skugga um að þau falli undir skilgreininguna á „nýsköpunarfyrirtæki“ en í því sambandi má nefna að slík félög geta verið lítil, meðalstór og jafnvel stór fyrirtæki eins og það er nánar skilgreint í nýsköpunarlögunum.

Sem sagt, þessi möguleiki á að veita stjórnarmönnum kauprétti þarf ekki endilega að takmarkast við lítil nýstofnuð félög með góðar hugmyndir, ef svo má að orði komast.

Við nýtingu kaupréttar stjórnarmanna í nýsköpunarfyrirtækjum frestast skattlagning þar til eignaskipti verða á hlutabréfunum. Mismunur á kaupverði samkvæmt kaupréttarsamningi og söluverði bréfanna telst þá til skattskyldra tekna. Þessi frestun skatt-lagningar getur aukið hvata stjórnarmanna til langtímaþátttöku í rekstri félagsins og dregið úr áherslu á skammtímaávöxtun.

Lokaorð

Það má færa fyrir því rök að sum félög sem skilgreinast sem nýsköpunarfyrirtæki hafi ríkari hagsmuni en önnur félög af því að laða að sér hæfa og reynslumikla stjórnarmenn, sérstaklega á fyrstu stigum. Þátttaka slíkra stjórnarmanna getur skipt sköpum fyrir möguleika félaga að vaxa og dafna. Enn frekar þá geta félög haft enn ríkari hvata til þess að skilgreina sig sem nýsköpunarfyrirtæki.

Það verður áhugavert að fylgjast með því hvernig löggjöf um kauprétti stjórnarmanna kann að þróast og vonandi þarf ekki að fylgjast með þeirri þróun í gegnum breytingar á tekjuskattslögum. 

Kristófer Jónasson, lögmaður á LOGOS