Það var mörgum lögmönnum mikið kappsmál árið 2017 í aðdraganda stofnunar Landsréttar að flytja sem flest mál fyrir héraðsdómi og ná að flytja prófmál fyrir Hæstarétti áður en ný skipan dómstóla tæki gildi. Fyrirséð var að með stofnun Landsréttar, sem millidómstigs, myndi leið lögmanna að Hæstarétti lengjast töluvert. Það virðist hins vegar vera sem Sýslumaðurinn á Norðurlandi Vestra, sem fer með útgáfu réttindanna, telji að leiðin að réttindunum eigi að vera lengri en löggjafinn gerði ráð fyrir.

Skilyrði málflutningsréttinda á hverju dómstigi

Til þess að öðlast réttindi til að flytja mál fyrir Hæstarétti Íslands, áður en Landsréttur var stofnaður, þurftu lögmenn að hafa verið með málflutningsréttindi fyrir héraðsdómi í fimm ár og hafa flutt a.m.k. 30 mál munnlega fyrir héraðsdómi eða sérdómstóli, þar af a.m.k. 10 einkamál. Þá þurfti lögmaður að sýna fram á það með prófraun, sem fólst í munnlegum flutningi fjögurra mála fyrir Hæstarétti, að hann væri hæfur til að öðlast réttindin.

Samhliða stofnun Landsréttar 1. janúar 2018 voru gerðar breytingar á lögum um meðferð einkamála, lögum um dómstóla og lögum um lögmenn. Með því lengdist leiðin að Hæstarétti. Nú þurfa lögmenn með réttindi fyrir héraðsdómi fyrst að afla sér réttinda til að flytja mál fyrir Landsrétti áður en þeir freista þess að öðlast réttindi til að flytja mál fyrir Hæstarétti.

Samkvæmt núverandi lögum þarf lögmaður með réttindi fyrir héraðsdómi að hafa flutt í það minnsta 25 mál fyrir héraðsdómi og hafa haft réttindin á fimm ár áður en hann getur sótt um réttindi til þess að flytja mál fyrir Landsrétti. Til viðbótar við þau skilyrði þarf að flytja fjögur prófmál fyrir Landsrétti. Í prófmálum felst að umsækjandinn fær að flytja mál undir handleiðslu reynds lögmanns áður en réttindin eru veitt. Í stuttu máli þá eru prófmál í raun alveg eins og „venjuleg“ mál fyrir Landsrétti, réttarfarið er eins, undirbúningurinn er eins, nema að því leyti að prófmaður þurfti, auk hliðsjónargagna og tilvísanaskrá, að skila málflutningsyfirliti fjórum virkum dögum fyrir aðalmeðferð. Það er svo undir dómurunum í málinu komið hvort viðkomandi lögmaður hafi staðist prófraun. Lög um lögmenn eru mjög fátæk þegar kemur að skilgreiningu á prófraun fyrir Landsrétti.

Þeir lögmenn sem hafa haft málflutningsréttindi fyrir Landsrétti í þrjú ár, geta sótt um málflutningsréttindi fyrir Hæstarétti, að því gefnu að þeir hafi ekki flutt færri en 15 mál munnlega fyrir Landsrétti, þar af a.m.k. tíu einkamál. Ekki er þörf á því að þreyta sérstök prófmál fyrir Hæstarétti.

Höfnun sýslumanns

Nokkrum dögum fyrir þann dag, er ég hafði verið með málflutningsréttindi fyrir Landsrétti í þrjú ár, sótti ég um réttindi fyrir Hæstarétti og taldi mig uppfylla ofangreind skilyrði. Ég hafði flutt munnlega 15 mál fyrir Landsrétti og þriggja ára fresturinn var að líða. En ég fékk höfnun. Höfnunin byggir á því að fjögur af þessum fimmtán málum voru prófmál.

Við stofnun Landsréttar gat sú staða komið upp að lögmenn væru búnir að flytja 1-3 prófmál fyrir Hæstarétti og náðu því ekki að klára réttindin fyrir lagabreytingu. Með bráðabirgðaákvæði, sem sett voru í tengslum við breytta dómstólaskipan, var komið til móts við þessa lögmenn og prófmálunum fyrir Hæstarétti leyft að „ganga upp í“ öflun málflutningsréttinda í Landsrétti að ákveðnum skilyrðum uppfylltum, svo að þeir sem voru komnir áleiðis stæðu ekki á núllpunkti við breytta skipan.

Með vísan til þessa bráðabirgðaákvæðis telur sýslumaður að greina megi vilja löggjafans um að prófmál teljist ekki með sem mál í átt að lágmarksskilyrðum til málflutningsréttinda fyrir Hæstarétti.

Kæra til dómsmálaráðuneytisins

Ég kærði ákvörðun sýslumannsins til dómsmálaráðuneytisins, þann 20. mars s.l., og bíð spenntur eftir niðurstöðu. Í kærunni er byggt á því að skilyrðin séu sannarlega uppfyllt, enda ekkert í lögum um lögmenn sem bendir til þess að prófmálin teljist ekki til mála. Þá hefði löggjafanum verið í lófa lagið að tilgreina sérstaklega að þau mál teldust ekki með, hefði viljinn staðið til þess.

Byggt er á því í kærunni að túlkun sýslumanns sé langsótt við að greina vilja löggjafans, vísað til stjórnarskrárvarinna atvinnuréttinda og að niðurstaðan brjóti gegn meginreglum stjórnsýsluréttarins, n.t.t. lögmætisreglunni, reglunni um réttmætar væntingar og meðalhófsreglunni.

Þá var í kærunni öðrum röksemdum sýslumannsins um að prófmál eigi ekki að teljast sem munnlega flutt mál hafnað. Má sem dæmi nefna eftirfarandi röksemdir sýslumanns; að prófmaður fái ekki dæmda málsþóknun fyrir flutning málsins, að starfsábyrgðartrygging þess lögmanns sem hefur forræði yfir málinu gildi og að réttarfarssekt yrði aldrei lögð á prófmanninn sem málflytjanda heldur þann lögmann sem hefur forræði á málinu.

Niðurlag

Ljóst er að niðurstaða dómsmálaráðuneytisins getur haft mikla þýðingu fyrir lögmenn sem stefna á að öðlast réttindi til málflutnings fyrir Hæstarétti í fyrirséðri framtíð. Enda getur munað miklu fyrir marga að þurfa flytja 19 mál í Landsrétti með munnlegum hætti í stað 15, sér í lagi í ljósi álags og afgreiðslutafa hjá Landsrétti.

Undirritaður er sannfærður um að ákvörðun sýslumanns byggi á rangri túlkun laga og mun fara með málið eins langt og þörf er á.

Ólafur Lúther Einarsson, lögmaður hjá Novum