Lögregluaðgerðir yfirvofandi

Íslenska ríkið hefur lengi búið yfir sérstakri getu til að skapa óþarft einokunarfyrirkomulag og vernda það síðan eins og hverja aðra þjóðargersemi. Sagan endurtekur sig – ríkið reynir að stýra, sérhagsmunahópar spá samfélagslegum harmleik, og að lokum sigrar frelsið.

Hvað gerist þegar lög og reglur missa samfélagslegt samþykki sitt? Hvenær verður regla að óreglu og getur almenningur hafnað gildandi lögum? Íslensk verslunarsaga sýnir okkur nokkur athyglisverð dæmi.

Óætar kartöflur

Eitt sinn réði hið opinbera hvaða grænmeti var notað í kjötsúpuna. Árið 1984 höfðu Grænmetisverslun ríkisins og Sölufélag garðyrkjumanna einkaleyfi á sölu grænmetis á Íslandi. Þegar innlenda grænmetið kláraðist, fluttu þessir aðilar inn erlendar vörur. Allir hagsmunaaðilar voru ánægðir með fyrirkomulagið nema neytendur. Árið 1984 keyrði um þverbak þegar fluttar voru inn kartöflur frá Finnlandi í skiptum fyrir lambakjöt. Kartöflurnar voru svo illa farnar að þær voru óætar.

Í miðri óánægjuöldu steig Hagkaup fram og ákvað að ögra þessum ríkisafskiptum. Hagkaup hóf að selja kartöflur beint frá bændum eða erlendis frá. Kartöflurnar reyndust 14% ódýrari en hjá ríkinu og voru ætar. Framleiðsluráð landbúnaðarins var ósátt en fáir studdu Grænmetisverslunina lengur, og brátt var hún lögð niður. Með þessu lauk ríkiseinokuninni, og frjáls verslun hafði sigrað.

Jógúrtstríð

Vorið 1983 hóf Hagkaup að selja jógúrt frá Húsavík. Jógúrtin frá Húsavík var bæði ódýrari og alveg jafn góð og sú sem kom frá MS í Reykjavík. En ríkisvaldið var ekki sérlega hrifið. Tvær afurðastöðvar á sama markaði? Það var auðvitað óhugsandi.
Framleiðsluráð landbúnaðarins stökk strax til og bannaði Hagkaup að selja þessa óæskilegu landsbyggðarjógúrt í Reykjavík. Það kom almenningi heldur í opna skjöldu að einhver skyldi hafa hugmyndaflug til þess að banna jógúrt.

Pálmi Jónsson var ekki maður sem lét stöðva sig auðveldlega. Hagkaup hótaði því að ef ríkið bannaði versluninni að selja Húsavíkurjógúrt þá myndi hún bara byrja að framleiða sína eigin jógúrt. Ríkið lét þá af banni sínu og Húsavíkurjógúrtin fékk að snúa aftur til Reykjavíkur. Þannig lauk fyrsta og eina jógúrtstríðinu á Íslandi.

Einu mennirnir sem máttu selja sjón

Eitt sinn máttu aðeins menntaðir sjóntækjafræðingar selja gleraugu. Ekki mátti kaupa lesgleraugu í hvaða búð sem er því ef það var eitthvað sem ríkið sá ofsjónum yfir þá var það hvernig átti að verja fólk frá því að sjá of vel. Það var augljóslega illa séð að einhver reyndi að selja almenningi gleraugu án leyfis því hugsanlega myndi fólk þá sjá framtíð án ríkisforsjár og þá væri allt farið úr böndunum.

Vorið 1984 ákváðu Hagkaupsmenn að ögra þessu fyrirkomulagi með því að byrja að selja ódýr lesgleraugu. Þetta gerði loks mörgum eldri borgurum, sem höfðu lítið milli handanna, kleift að fá sér gleraugu. Ekki leið á löngu þar til Sjóntæknifélag Íslands varð ævareitt því félagið hafði þá sýn að einokun væri betri fyrir „optikera“. Félagið krafðist þess að lögreglan stöðvaði þessa innrás á þeirra sjónsvið. Landlæknir kallaði Hagkaupsmenn á fund og krafðist þess að gleraugnasölunni yrði hætt – augnlæknar þyrftu að hafa eftirlit til að landsmenn sæju hlutina í réttu ljósi. Lögregluaðgerðir voru yfirvofandi.

Læknafélag Íslands fullyrti að ódýr lesgleraugu væru alls ekki sparnaður heldur myndu frjáls viðskipti valda lýðheilsuslysi. Ef ekki væri komið á ströngu eftirliti myndi tíðni sjónskerðingar og blindu aukast. Gleraugnasalarnir fengu Alþingi til að samþykkja lög sem bönnuðu öðrum að selja gleraugu. En Hagkaupsmenn létu ekki stöðva sig og héldu áfram að selja lesgleraugun, þrátt fyrir lögin.

Um rökhyggja í stað tilfinningahyggju

Í þessum dæmum sjáum við endurtekið mynstur. Stjórnvöld byggja ákvarðanir á ótta í stað gagna, á tilfinningum í stað rökhyggju. Læknafélagið sá fyrir sér heilu kynslóðirnar blindast. Framleiðsluráðið sá fyrir sér hrika-legar afleiðingar ef almenningur fengi ódýrari jógúrt. Grænmetisverslunin taldi þjóðina þurfa vernd gegn erlendum kartöflum.

Ef stjórnvöld myndu í auknum mæli byggja ákvarðanir á raunverulegum „empirískum“ gögnum frekar en á óritrýndum vinnuskjölum áhugafólks eða úreltum rannsóknum, væri líklegra að teknar yrðu skynsamlegar og árangursríkar ákvarðanir.
Þegar kemur að áfengisverslun er sagan sú sama. ÁTVR hefur einkaleyfi og landlæknir spáir samfélagslegum harmleik ef áfengissala verður gefin frjáls. En rannsóknir sýna allt annað. Engar vísindalegar rannsóknir sýna orsakasamhengi milli aðgengis að áfengi og neyslu. Raunar staðfesta nýjustu tölur að engin tengsl séu þar á milli. Enn síður eru til gögn sem sýna fram á að ríkiseinokun tryggi lýðheilsu. Þvert á móti sýna rannsóknir að lönd með frjálsa áfengisverslun eru með minni heilbrigðisvanda tengdan áfengi heldur en lönd með ríkiseinokun. Það er áhyggjuefni að embætti landlæknis og heilbrigðisráðuneytið virðast oft byggja stefnumótun sína á túlk-unum sem stangast á við nýjustu rannsóknir á þessu sviði.

Þegar regla verður að óreglu

Þegar rök með lagaákvæðum eru ekki lengur til staðar missa þau gildi sitt í augum almennings. Þetta á sérstaklega við þegar verið er að takmarka athafnafrelsi fólks án sannfærandi rökstuðnings.

Reglur verða að óreglu þegar þær eru ekki lengur í takt við samfélagið sem þær eiga að þjóna. ÁTVR á sér í dag fáa formælendur utan ríkisvaldsins sjálfs og hagsmunaaðila enda sýna rannsóknir að rökin sem áður voru notuð til að réttlæta einokun standast ekki skoðun.

Stjórnvöld vöruðu við því að fólk fengi að kaupa lesgleraugu í Hagkaup kannski til þess að almenningur sæi ekki hlutina í réttu ljósi. Nú sér fólkið hlutina í réttu ljósi en stjórnvöld eru enn með ómeðhöndlaða sjónskerðingu þegar kemur að frjálsum markaði.

Elías Blöndal Guðjónsson | lögfræðingur og annar eigenda Santé!